Ο
Μεσημβρινός που βρίσκεται στην δεξιά ωμοπλάτη, ο δεξιός Μεσημβρινός
δηλαδή, περνά στον αριστερό Πνεύμονα, στον αριστερό μαστό και μάλιστα
στην ρίζα του αριστερού μαστού («...υπό τον μαζόν...») και από εκεί στον
σπλήνα και τον αριστερό Νεφρό.
Στην
συνέχεια το κείμενο αναφέρει: «...η δε από των αριστερών ες τα δεξιά εκ
του πλεύμονος υπό τον μαζόν και ες το ήπαρ και ες τον νεφρόν...». Ο
Μεσημβρινός που βρίσκεται στην αριστερή ωμοπλάτη, ο αριστερός
Μεσημβρινός δηλαδή, περνά στον δεξιό Πνεύμονα, στην ρίζα του δεξιού
μαστού («...υπό τον μαζόν...») στο Ήπαρ και τον δεξιό Νεφρό. Τέλος, ο
Ιπποκράτης κλείνει με τα λόγια: «...τελευτώσι δε ες τον αρχόν αύται
εκάτεραι.», πράγμα το οποίο σημαίνει ότι και ο δεξιός και ο αριστερός
Μεσημβρινός συναντώνται στον πρωκτικό δακτύλιο όπου περατούται και η
πορεία τους. Το τρίτο ζεύγος Μεσημβρινών του Ιπποκράτους δεν μπορούμε να
το συνδέσουμε με κάποιον από τους Μεσημβρινούς της Παραδοσιακής
Κινέζικης Ιατρικής. Έχει πορεία ιδιαίτερη και εντελώς διαφορετική από
τις πορείες των Κινέζικων Μεσημβρινών. Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να
το απορρίψουμε. Θα προβούμε σε μια πρωταρχική ανάλυση αφήνοντας ανοικτό
το θέμα για μελέτη και περαιτέρω εμβάθυνση.
Το
πρώτο ενδιαφέρον στοιχείο στην πορεία αυτού του Μεσημβρινού είναι η
σύνδεση του με εσωτερικά όργανα: Δεξιός Πνεύμονας, δεξιός μαστός, Ήπαρ,
δεξιός Νεφρός. Αριστερός Πνεύμονας, αριστερός μαστός, σπλήνας, αριστερός
Νεφρός.
Οι
συνδέσεις αυτές απηχούν μια αντίληψη για την λειτουργία του ανθρώπινου
σώματος. Αν λάβουμε υπ' όψιν μας ότι η κατάληξη όλων αυτών είναι η οπή
του πρωκτού συνεπάγεται ότι ο Ιπποκράτης αντιλαμβάνεται ότι η κίνηση,
τουλάχιστον εν μέρει, όλων αυτών των οργάνων είναι καθοδική. Σχετίζει δε
όλα αυτά τα όργανα με την λειτουργία του πεπτικού σωλήνα, γιατί η
κατάληξη του πεπτικού σωλήνα είναι όντως η οπή του πρωκτού. Πράγματι οι
Πνεύμονες μέσω της εισπνοής και της συνεπακόλουθης καθοδικής κίνησης
(κατάσπασης) του διαφράγματος, έχουν μια καθοδικότητα και εξυπηρετούν
μέσω αυτής την καθοδική κίνηση του πεπτικού σωλήνα. Οι Πνεύμονες με την
κατάσπαση του διαφράγματος, μαλάσσουν το περιεχόμενο της κοιλιάς και
ωθούν προς τα κάτω το περιεχόμενο των εντέρων. Αυτή η σκέψη, στην
Παραδοσιακή Κινέζικη Ιατρική κυριαρχεί ως προς την κίνηση των Πνευμόνων.
Το Ήπαρ, μέσω της παραγωγής και διακίνησης της χολής, η οποία μέσω του
χοληφόρου συστήματος χύνεται στον πεπτικό σωλήνα, προωθεί την καθοδική
κίνηση του εντέρου και άρα διαθέτει μια καθοδική ποιότητα. Οι Νεφροί,
τέλος, μέσω της παραγωγής και διακίνησης των ούρων, η οποία είναι
καθοδική διαμέσου μιας άλλης πύλης που είναι η ουρήθρα, συμμετέχουν και
αυτοί στην καθοδικότητα του εν λόγω Μεσημβρινού. Ως προς τους μαστούς
και τον Σπλήνα όμως, λόγω έλλειψης άλλων πληροφοριών δεν μπορούμε να
κάνουμε σαφή εκτίμηση.
Το
άλλο ενδιαφέρον στοιχείο αυτού του τρίτου ζεύγους Μεσημβρινών είναι ο
χιασμός τους στην περιοχή των ωμοπλατών. Μέχρι τις ωμοπλάτες το ζεύγος
κατεβαίνει αχίαστο, ακολουθώντας παράλληλη διάταξη. Μετά τις ωμοπλάτες
και πριν τους Πνεύμονες το ζεύγος χιάζεται. Ο χιασμός αυτός αποκαλύπτει
ένα υψηλό επίπεδο κατανόησης και γνώσης της λειτουργίας του ανθρώπινου
σώματος από τον Ιπποκράτη. Ο χιασμός αυτός αποκαλύπτει κατανόηση της
επικοινωνίας και ισορροπίας μεταξύ του δεξιού και αριστερού ημιμορίου
του σώματος. Αποκαλύπτει επίσης κατανόηση από τον Ιπποκράτη ότι μπορούμε
να θεραπεύσουμε το δεξιό ημιμόριο του σώματος για προβλήματα του
αριστερού. Ενδεχομένως αποκαλύπτει ότι κατά την μετάβαση από το
εξωτερικό του σώματος (κρόταφος, αυχένας υπό των ωμοπλατών) στο
εσωτερικό (Πνεύμονες, Ήπαρ, Νεφροί, Σπλήνας, μαζικός αδένας) ο
Ιπποκράτης κατανοούσε ότι υπάρχει μια αλλαγή στην πολικότητα της
ενέργειας (το έσω γίνεται έξω και το έξω έσω) την οποία εκφράζει μέσα
από τον χιασμό του τρίτου ζεύγους Μεσημβρινών. Η ιδέα του χιασμού
υπάρχει τόσο στην Παραδοσιακή Κινέζικη Ιατρική (χιασμός YANGMING ΧΕΡΙΟΥ
στο άνω χείλος του στόματος, χιασμός YIN QIAO MAI στο εσωτερικό του
κρανίου), όσο και στην σύγχρονη Δυτική Ιατρική (χιασμός των πυραμίδων).
Κλείνοντας
την ανάλυση του τρίτου ζεύγους Μεσημβρινών οφείλουμε να αναφέρουμε ότι
εδώ δεν αναφέρεται κάποια συγκεκριμένη οδηγία του Ιπποκράτη ως προς τον
τρόπο με τον οποίο φλεβοτομούμε (βελονίζουμε) αυτό το συγκεκριμένο
κανάλι ενέργειας.
ΤΕΤΑΡΤΟ ΖΕΥΓΟΣ ΜΕΣΗΜΒΡΙΝΩΝ (ΦΛΕΒΩΝ).
«Αι δε τέταρται από του έμπροσθεν της κεφαλής και
των οφθαλμών υπό τον αυχένα και τας κληΐδας, έπειτα
δε υπέρ των βραχιόνων άνωθεν ες τας ξυγκαμπάς,
έπειτα δε διά των πήχεων επί τους καρπούς και τους
δακτύλους, έπειτα από των δακτύλων πάλιν διά των
στηθέων των χειρών και των πήχεων άνω ες τας
ξυγκαμπάς, και διά των βραχιόνων του κάτωθεν μέρεος
ες τας μασχάλας, και από των πλευρέων άνωθεν η μεν
ες τον σπλήνα αφικνέεται, η δε ες το ήπαρ, έπειτα υπέρ
της γαστρός ες αιδίον τελευτώσιν αμφότεραι»
Η
περιγραφή του τέταρτου ζεύγους Μεσημβρινών έχει ως εξής: «Αι δε
τέταρται από του έμπροσθεν της κεφαλής και των οφθαλμών υπό του αυχένα
και τας κληίδας...». Όλοι οι Μεσημβρινοί του Ιπποκράτη ξεκινάνε από το
κεφάλι. Από το πρώτο στο τέταρτο ζεύγος υπάρχει μια βαθμιαία μετατόπιση
από το οπίσθιο στο πρόσθιο μέρος της κεφαλής. Θα μπορούσαμε λοιπόν να
υποθέσουμε ότι τοζεύγος αυτό ξεκινά από την περιοχή του μετώπου
«...έμπροσθεν της κεφαλής και τωνοφθαλμών...», πάνω από τα μάτια. Στην
συνέχεια είτε καμπυλώνοντας γύρω από τα μάτια, είτε περνώντας μέσα από
τα μάτια ο Μεσημβρινός κατέρχεται διαμέσου της πρόσθιας περιοχής του
προσώπου για να περάσει τον λαιμό «...υπό τον αυχένα και τα κληίδας...».
Από τα τέσσερα ζεύγη, μόνο σ' αυτό το τελευταίο ο Ιπποκράτης
χρησιμοποιεί την πρόθεση «υπό», ενώ σε όλα τα προηγούμενα χρησιμοποιεί
την πρόθεση «δια» του αυχένα. Άρα εδώ κάτι διαφορετικό συμβαίνει από
ό,τι προηγούμενα. Εκείνο που μπορούμε να υποθέσουμε, σε συνδυασμό με το
ότι οι κλείδες βρίσκονται στην πρόσθια περιοχή του κορμού, είναι ότι ο
Μεσημβρινός κατέρχεται από τα μάτια διαμέσου της πρόσθιας επιφάνειας του
προσώπου, στην πρόσθια επιφάνεια του λαιμού «...υπό τον αυχένα...»,
μέχρι την υπερκλείδια περιοχή. Το συζευκτικό «και» που υπάρχει στην
φράση «...υπό τον αυχένα και τας κληίδας» μας επιτρέπει να υποθέσουμε
ότι το «υπό» αφορά και τις κλείδες, ώστε ο Μεσημβρινός να περνά υπό των
κλειδών.
Στη
συνέχεια το κείμενο αναφέρει: «...έπειτα δε υπέρ των βραχιόνων άνωθεν
ες τας ξυγκαμπάς, έπειτα δε δια των πήχεων επί τους καρπούς και τους
δακτύλους, έπειτα από των δακτύλων πάλι δια των στηθέων των χειρών και
των πηχέων άνω ες τας ξυγκαμπάς, και δια των βραχιόνων του κάτωθεν
μέρεος ες τας μασχάλας...»
Βλέπουμε
λοιπόν ότι αυτό το τέταρτο ζεύγος Μεσημβρινών αναπτύσσεται στην περιοχή
του σώματος που έλειπε από την μέχρι τώρα περιγραφή: τα άνω άκρα.
Παρατηρούμε
επίσης, ότι αυτός ο τέταρτος Μεσημβρινός πορεύεται «...υπέρ των
βραχιόνων άνωθεν...» μέχρι τα ακροδάκτυλα και μετά από τα ακροδάκτυλα
«...δια των βραχιόνων κάτωθεν...». Σε αντίθεση δηλαδή με τα κάτω άκρα
όπου την έξω πλευρά τους (Yang) την αποδίδει στο πρώτο ζεύγος
Μεσημβρινών και την έσω πλευρά τους (Yin) στο δεύτερο ζεύγος
Μεσημβρινών, εδώ στα άνω άκρα ένας
Μεσημβρινός
πορεύεται τόσο στην Yang άνωθεν, όσο και στην Yin κάτωθεν επιφάνεια. Το
άλλο χαρακτηριστικό που παρατηρούμε σ' αυτή την περιγραφή είναι ότι ο
Μεσημβρινός καθώς κατέρχεται από την κεφαλή πορεύεται στην Yang (άνωθεν,
εκτατική) πλευρά του άνω άκρου : «...υπέρ των βραχιόνων άνωθεν, ες τας
ξυγκαμπάς (αγκώνες), δια των πήχεων, επί τους καρπούς και τους
δακτύλους...».
Η
περιγραφή «...επί τους καρπούς και τους δακτύλους...» μας υποχρεώνει να
υποθέσουμε ότι ο Μεσημβρινός πορευόμενος στην Yang-εκτατική επιφάνεια
βραχίονα και αντιβραχίου, περνά διαμέσου της ραχιαίας επιφάνειας του
καρπού, στην ραχιαία επιφάνεια της άκρας χείρας, αναπτύσσοντας πέντε
κλάδους για την ραχιαία επιφάνεια των πέντε δακτύλων.
Μπορούμε
δε να υποστηρίξουμε ότι ο Ιπποκρατικός Μεσημβρινός από τους βραχίονες
προς τα ακροδάκτυλα ταιριάζει με τους τρεις Yang Μεσημβρινούς ΧΕΡΙΟΥ των
Κινέζων: TAIYANG ΧΕΡΙΟΥ (Π.Μ. Λεπτού Εντέρου), YANGMING ΧΕΡΙΟΥ (Π.Μ.
Παχέως Εντέρου), SHAOYANG ΧΕΡΙΟΥ (Π.Μ. Τριπλού Θερμαστή). Ιδιαίτερα όμως
θυμίζει τον YANGMING ΧΕΡΙΟΥ (Π.Μ. Παχέως Εντέρου) και λιγότερο τον
SHAOYANG ΧΕΡΙΟΥ (Π.Μ. Τριπλού Θερμαστή). Ενώ ο TAIYANG ΧΕΡΙΟΥ (Π.Μ.
Λεπτού Εντέρου), επειδή κινείται στο όριο μεταξύ της Yin
(καμπτικής-παλαμιαίας) επιφάνειας και της Yang (εκτατική-ραχιαία)
επιφάνειας απομακρύνεται κάπως από τον περιγραφόμενο από τον Ιπποκράτη
Μεσημβρινό.
Η
πορεία του Ιπποκρατικού Μεσημβρινού από τα ακροδάκτυλα προς τον κορμό,
ακολουθεί άλλη διαδρομή. Συγκεκριμένα «...έπειτα από των δακτύλων πάλιν
δια των στηθέων των χειρών και των πήχεων άνω...». Η φράση «...στηθέων
των χειρών και των πήχεων...» σημαίνει ότι περνά από την παλαμιαία
επιφάνεια της άκρας χείρας και του πήχη, δηλαδή την Yin-καμπτική
επιφάνεια (την επιφάνεια του άνω άκρου που δεν διαθέτει τριχοφυΐα),
ανέρχεται προς την έσω πτυχή του αγκώνα (από την περιοχή μεταξύ του
CHIZE 5 Πν. και του XIAOHAI 3Κ.) και από εκεί διαμέσου της έσω
επιφάνειας του βραχίονα («...και δια των βραχιόνων του κάτωθεν
μέρεος...») ο Ιπποκρατικός Μεσημβρινός αφικνείται στην μασχάλη.
Το
τμήμα του Ιπποκρατικού Μεσημβρινού από τα ακροδάκτυλα μέχρι την μασχάλη
από την έσω-καμπτική επιφάνεια του άνω άκρου μας παραπέμπει στους τρεις
Yin Μεσημβρινούς του άνω άκρου των Κινέζων: TAIYIN ΧΕΡΙΟΥ (Π.Μ.
Πνεύμονα), JUEYIN ΧΕΡΙΟΥ (Π.Μ. Περικαρδίου), SHAOYIN ΧΕΡΙΟΥ (Π.Μ.
Καρδιάς). Ιδιαίτερα όμως θυμίζει τον JUEYIN ΧΕΡΙΟΥ (Π.Μ. Περικαρδίου)
από τα ακροδάκτυλα μέχρι τον αγκώνα και τον SHAOYIN ΧΕΡΙΟΥ (Π.Μ.
Καρδιάς) από τον αγκώνα μέχρι τη μασχάλη.
Στην
συνέχεια του κειμένου αναφέρεται: «...και από των πλευρέων άνωθεν η μεν
ες τον σπλήνα αφικνέεται, η δε ες το ήπαρ...». Από την μασχάλη ο
Μεσημβρινός εισέρχεται στον κορμό και όπως περιγράφει ο Ιπποκράτης
πορεύεται «...από των πλευρέων άνωθεν...». Η περιγραφή αυτή μας
επιτρέπει να υποθέσουμε ότι ο Μεσημβρινός δεν εισέρχεται στην θωρακική
κοιλότητα, αλλά πορεύεται έξω από τις θωρακικές πλευρές, στην επιφάνεια
του θωρακικού κλωβού. Ο μεν από τα αριστερά φερόμενος Μεσημβρινός
αφικνείται στον σπλήνα, ο δε από τα δεξιά φερόμενος αφικνείται στο ήπαρ.
Το
ενδιαφέρον στοιχείο σ' αυτό το τμήμα του Μεσημβρινού είναι ότι, από
τους βραχίονες παρακάμπτεται τελείως η θωρακική κοιλότητα και η πορεία
«...άνωθεν των πλευρέων...» συνεχίζεται σε όργανα της κοιλιάς. Εδώ
υπάρχει μια διαφορά και μια ομοιότητα σχετικά με τους Κινέζικους
Μεσημβρινούς. Η διαφορά είναι ότι οι Κινέζοι θεωρούν ότι τα κανάλια τα
οποία καταλήγουν στα άνω άκρα σχετίζονται οπωσδήποτε με όργανα της
θωρακικής κοιλότητας (Πνεύμονες, Καρδιά, Περικάρδιο).
Η ομοιότητα είναι ότι και οι Yin και οι Yang Κινέζικοι Μεσημβρινοί των άνω άκρων τελικά καταλήγουν σε όργανα της κοιλιάς.
Το
τελευταίο κομμάτι του Μεσημβρινού περιγράφεται ως εξής: «...έπειτα υπέρ
της γαστρός ες το αιδοίον τελευτώσιν αμφότεραι.». Από την διατύπωση
αυτή συμπεραίνουμε ότι το τέταρτο ζεύγος Μεσημβρινών αφού διατρέξει την
κοιλιά καταλήγει στα γεννητικά όργανα.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ Στον επίλογο της 11ης παραγράφου, ο Ιπποκράτης αναφέρει:
«Και αι μεν παχέαι των φλεβών ώδε έχουσιν. Εισί δε και από
της κοιλίης φλέβες ανά το σώμα πάμπολλαί τε και παντόιαι,
και δι' ων η τροφή τω σώματι έρχεται. Φέρουσι δε και από
των παχεών φλεβών ες την κοιλίην και ες το άλλο σώμα και
από των έξω και από των είσω, και ες αλλήλας διαδιδόασιν
αι τε είσωθεν έξω και αι έξωθεν είσω».
Σε
αυτό το απόσπασμα ο Ιπποκράτης κλείνει την αναφορά του στο δίκτυο των
Μεσημβρινών (φλεβών) υποστηρίζοντας ότι εκτός των περιγραφομένων
υπάρχουν και άλλοι. Ιδιαίτερα από την περιοχή της κοιλιάς ξεκινάνε
πολλοί και διάφοροι καταλήγοντας σε διάφορες περιοχές του σώματος,
μεταφέροντας τροφή από την κοιλιά. Επίσης αναφέρει ότι στην περιοχή της
κοιλιάς καταλήγουν και τα τέσσερα ζεύγη Μεσημβρινών (φλεβών), άλλοτε από
έξω προς τα μέσα και άλλοτε από μέσα προς τα έξω.
Τελικά
ο Ιπποκράτης περιγράφει την τεχνική αλλά και το σκεπτικό της
θεραπευτικής τεχνικής που ονομάζει φλεβοτομία (βελονισμός) με τα λόγια:
«Τας ουν φλεβοτομιάς δει ποιέεσθαι κατά τουτέους τους
λόγους· επιτηδεύειν δε χρη τας τομάς ως προσωτάτω τάμνειν
από των χωρίων, ένθα αν αι οδύναι μεμαθήκωσι γίγνεσθαι
και το αίμα ξυλλέγεσθαι· ούτω γαρ αν η τε μεταβολή ήκιστα
μεγάλη γίνοιτο εξαπίνης, και το έθος μεταστήσαις αν ώστε
μηκέτι ες το αυτό χωρίον ξυλλέγεσθαι».
Επαναλαμβάνει
κατ' αρχάς την αρχική του συμβουλή, ότι δηλαδή οι τομές για την
ανακούφιση των πόνων να γίνονται μακριά από τα σημεία εντόπισης των
πόνων και συγκέντρωσης του αίματος (θα μπορούσαμε να πούμε σημεία
συγκέντρωσης και στάσης ενέργειας).
Στην
τελευταία πρόταση «...ούτω γαρ αν η τε μεταβολή ήκιστα μεγάλη γίνοιτο
εξαπίνης, και το έθος μεταστήσαις αν ώστε μηκέτι ες το αυτόν χωρίον
ξυλλέγεσθαι», διατυπώνει δυο ουσιαστικά απόψεις. Ότι, πρώτον, οι τομές
πρέπει να γίνονται μακριά από το σημείο πόνου και συγκέντρωσης του
αίματος (στάσης ενέργειας), ώστε η μεταβολές που θα προκύψουν από αυτές,
να μην είναι σημαντικές και αιφνίδιες, γεγονός που μπορεί να ταράξει το
σώμα. Δεύτερον, ότι το αποτέλεσμα των τομών είναι η διακοπή της
συνήθειας του αίματος να συγκεντρώνεται σε μια συγκεκριμένη περιοχή του
σώματος δημιουργώντας πόνο. Η Ιπποκρατική άποψη σχετικά με τα σημεία που
τέμνονται ώστε να επέλθει ανακούφιση της οδύνης είναι εν μέρει ίδια και
εν μέρει διαφορετική της Κινέζικης. Οι Κινέζοι υποστηρίζουν ότι καλό
είναι μεν να χρησιμοποιούνται σημεία βελονισμού μακριά από τις περιοχές
του πόνου, αλλά ταυτόχρονα πρέπει να χρησιμοποιούνται και σημεία ακριβώς
στις περιοχές του πόνου.
1
Το «ΠΕΡΙ ΦΥΣΙΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥ», έχει γραφτεί στην περίοδο ανάμεσα στο 450
π.Χ. και 350 π.Χ.. Αυτό σημαίνει ότι είναι η παλαιότερη ιστορικά αναφορά
που έχουμε για τους Μεσημβρινούς. Γιατί οι Κινέζοι ομολογούν ότι η
παλαιότερη αναφορά που έχουν για τους δικούς τους Μεσημβρινούς είναι τα
χειρόγραφα του Malagwdi, τα οποία αναφέρουν 11 μεσημβρινούς και
χρονολογούνται από το 168 π.Χ.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ1.
Η 11η παράγραφος του «ΠΕΡΙ ΦΥΣΙΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥ» του ΙΠΠΟΚΡΑΤΗ μας ανοίγει
μια πύλη γνώσης. Το τι και το πόσο, μπορούμε να κατανοήσουμε απ' αυτήν
την νέα κατάσταση ενέργειας που μας τοποθετεί, εξαρτάται από την δικιά
μας αναζήτηση. Η πύλη γνώσης μάλιστα που μας ανοίγει λειτουργεί σε
πολλαπλά επίπεδα.
Κατ'
αρχάς φέρνει σε επικοινωνία της Αρχαία Ελληνική Ιατρική σκέψη με όλο
τον κόσμο. Όλοι όσοι ακολουθούν την Παραδοσιακή Κινέζικη Ιατρική σκέψη,
ανά τον κόσμο, Δύση και Ανατολή, θα ενδιαφέρονταν να μάθουν για τους
Μεσημβρινούς του Ιπποκράτη. Οι πρώτοι και καλύτεροι είναι οι ίδιοι οι
Κινέζοι.
Κατά
δεύτερο λόγο, φέρνει σε επικοινωνία την Αρχαία Ελληνική Ιατρική σκέψη
με μας τους ίδιους, τους Έλληνες γιατρούς και θεραπευτές. Ο Ιπποκράτης
επιλέγει αυτήν την κρίσιμη στιγμή να εμφανιστεί (όπως άλλωστε συμβαίνει
και με πολλούς άλλους προγόνους μας) γιατί η Υγεία στους καιρούς μας
είναι κλονισμένη και χρειάζεται η πνοή της Ιπποκρατικής σκέψης για να
συνέλθει. Ποιος άλλος θα μπορούσε να θεραπεύσει καλύτερα την Υγιεία από
τον ίδιο τον Ιπποκράτη;
Κατά
τρίτο λόγο, τους θεραπευτές που ασχολούνται ήδη με τον βελονισμό τους
υποχρεώνει να διευρύνουν την σκέψη τους, γιατί εκτός από τις παλιές
ανοίγει και καινούργιες διαδρομές στο ανθρώπινο σώμα. Δεν αξίζει να
πειραματιστούμε, αυτοί που ασκούμε ήδη τον βελονισμό, για την
θεραπευτική αποτελεσματικότητα των Μεσημβρινών του ΙΠΠΟΚΡΑΤΗ;
Ως
προς το ίδιο το κείμενο οφείλουμε να πούμε ότι η επάρκεια της
περιγραφής, η λακωνικότητα και η καθαρότητα των ρηθέντων είναι
απαράμιλλη και αντάξια ενός μεγάλου διανοητή και θεραπευτή.
Ο
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ γνώριζε και δίδασκε στους μαθητές του μια θεραπευτική τέχνη
την οποία ο ίδιος ονομάζει φλεβοτομία. Μπορούμε βάση των αναφερθέντων
στοιχείων να υποστηρίξουμε ότι αυτή η θεραπευτική τέχνη ταιριάζει
απόλυτα τόσο με την θεωρία όσο και με την πρακτική του βελονισμού. Οι
Αρχαίοι Έλληνες γνώριζαν την τέχνη αυτή και την εφάρμοζαν στις θεραπείες
τους. Αυτός είναι και ο λόγος που ο κινέζικος σπόρος του βελονισμού
στην Ελλάδα βρήκε φιλόξενο περιβάλλον, γονιμοποιήθηκε, βλάστησε και τώρα
μέσα από αυτήν την ανακάλυψη ήρθε η ώρα να καρπίσει. Εύχομαι ο νέος
σπόρος που θα πέσει πάλι στην γη, η νέα γενιά βελονιστών, να εκπαιδευτεί
στην θεραπευτική τέχνη του βελονισμού μέσα από την γνώση και την
ενέργεια που μας μεταφέρουν οι πρόγονοι μας.
Αυτό
είναι που θα επιδιώξει άμεσα η ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ &
ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗΣ ΚΙΝΕΖΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ, να εκπαιδεύσει βελονιστές με βάση τους
Μεσημβρινούς και τις περιοχές βελονισμού του Ιπποκράτη. Ώστε αυτή η
γνώση να αρχίσει να διαχέεται και να μετατραπεί σε βίωμα αυτών που ήδη
εφαρμόζουν τον βελονισμό, αλλά και όλως όσων θέλουν να μάθουν τον
Ελληνικό Βελονισμό.
Το
πρώτο μάθημα σχετικά με τον Ιπποκρατικό-Ελληνικό Βελονισμό θα διεξαχθεί
στις 30/9/2006, ημέρα Σάββατο και ώρα 10:30. στα πλαίσια του μαθήματος
«Ανάλυση Κειμένων του Ιπποκράτη».
Μήπως λοιπόν πρέπει να ξαναδούμε τον βελονισμό, τόσο εμείς οι Έλληνες, όσο και οι ανά τον κόσμο βελονιστές, με άλλο μάτι;
-
Ως προς την αυθεντικότητα του «Περί φύσιος ανθρώπου» έχουμε να πούμε τα
εξής: Ο Γαληνός ο Ορειβάσιος και ο Ερωτιανός (φημισμένοι ιατροί
συγγραφείς που έδρασαν ένα με δυο αιώνες μετά την γέννηση του Ιησού)
υποστηρίζουν ότι το εν λόγω έργο είναι γνησίως Ιπποκρατικόν. Ειδικά όμως
για την ενδέκατη παράγραφο, ο Αριστοτέλης την αναφέρει αυτούσια στο
βιβλίο του «Περί Ζώων ιστορίας», υποστηρίζοντας ότι την έχει συγγράψει ο
Πόλυβος, ο οποίος είναι γαμπρός και άρα σύγχρονος του Ιπποκράτους. Εν
ολίγοις ακόμα και εκείνοι που αρνούνται την γνησιότητα του κειμένου,
ομολογούν ότι το βιβλίο αυτό της Ιπποκρατικής συλλογής γράφτηκε από
κάποιον, σύγχρονο του Ιπποκράτους. Άρα μπορούμε να τοποθετήσουμε την
περίοδο συγγραφής του «Περί φύσιος ανθρώπου» ανάμεσα στο 450 π.Χ. και
στο 350 π.Χ.
Το
«Περί φύσιος ανθρώπου» βρίσκεται υπό την μορφή χειρόγραφου κώδικα στην
βιβλιοθήκη της Μονής Εσφιγμένου στο Άγιον Όρος: 2.330, 317 (ΙΣΤ΄ αι.).
-
Επιλέξαμε να ασχοληθούμε απ' ευθείας με το αρχαίο κείμενο γιατί είναι
πάντα καλύτερο να πίνεις νερό απ' ευθείας από την πηγή. Όσο
καλοπροαίρετη ή αξιόπιστη κι να είναι η μεταφραστική προσπάθεια κάποιου
μελετητή, δεν παύει να είναι κάτι διαφορετικό από ότι η ίδια η πηγή.
Παραθέτουμε και το αρχαίο κείμενο και την μετάφραση του (μεταφραστική
επιμέλεια Κ.Γ. Πουρναρόπουλος, εκδ. Μαρτίνος.).
Σχετικά
με το σχόλιο που προηγείται του μεταφρασμένου κειμένου: «συγκεχυμένη
περιγραφή των φλεβών» έχουμε να πούμε ότι: Το σχόλιο αυτό του
μεταφραστή, αποκαλύπτει την αλήθεια του ισχυρισμού ότι είναι καλύτερα να
πίνεις νερό από την ίδια την πηγή, παρά από μεσάζοντες.
Επίσης,
εξηγεί με απόλυτα σαφή τρόπο το γιατί μεγάλα κομμάτια της Αρχαίας
Ελληνικής γνώσης χάθηκαν, ξεχάστηκαν ή παραμένουν ανεκμετάλλευτα. Εμείς
οι σύγχρονοι Έλληνες έχουμε ιδιαίτερη ευκολία στο να κρίνουμε, να
καταδικάζουμε και να απορρίπτουμε την σκέψη των προγόνων μας ως
συγκεχυμένη. Δεν αναρωτιόμαστε μήπως η δικιά μας σκέψη τελεί υπό
σύγχυση, δεν αμφιβάλλουμε καθόλου, ούτε μας ανησυχεί η ενδεχόμενη άγνοια
μας.
Επίσης,
το σχόλιο αυτό του μεταφραστή, ο οποίος ήταν καθηγητής στην Ιατρική
Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, γιατρός ο ίδιος, αποκαλύπτει ξεκάθαρα
τον τρόπο της σύγχρονης ιατρικής σκέψης. Δεν ταιριάζει με αυτά που ξέρω ή
νομίζω ότι ξέρω, άρα απορρίπτεται. Η πιθανότητα του λάθους δεν
υφίσταται για έναν καθηγητή, ούτε ταιριάζει με την φύση των σύγχρονων
ιατρικών σπουδών.
Γι'
αυτό χρειάζεται για μας τους θεραπευτές όλα τα κείμενα του Ιπποκράτη να
ξαναδιαβαστούν, όλα να ξαναειπωθούν, γιατί εξ' αιτίας της άγνοιας και
της αλαζονείας μας έχουμε πετάξει στον κάλαθο των αχρήστων θησαυρούς
γνώσης από το παρελθόν.
-
Ο Ιπποκράτης στο κείμενο του αναφέρει την ύπαρξη τεσσάρων ζευγών φλεβών
(Μεσημβρινών), τα οποία και περιγράφει αναλυτικά. Το κάθε ζεύγος
αναπτύσσεται, όπως προκύπτει από τα λεγόμενα του, στο δεξιό και αριστερό
ημιμόριο του σώματος. Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο όπως ήδη γνωρίζουμε
αναπτύσσονται στο ανθρώπινο σώμα και τα δώδεκα ζεύγη των Κινέζικων
Πρωτευόντων Μεσημβρινών.
-
Υπάρχουν δυο όροι σε αυτό το κείμενο του Ιπποκράτους οι οποίοι
δημιουργούν μια σχετική σύγχυση στον αναγνώστη, οι όροι «φλέβες» και
«φλεβοτομία». Τι εννοεί ο Ιπποκράτης όταν χρησιμοποιεί τον όρο «φλέβες»;
Εννοεί αγγειακά στελέχη που φιλοξενούν φλεβικό αίμα; Είναι προφανές ότι
τα περιγραφόμενα κανάλια δεν είναι αυτό που σήμερα ονομάζουμε φλέβες.
Μήπως λοιπόν πρέπει να ξαναδούμε τον βελονισμό, τόσο εμείς οι Έλληνες,
όσο και οι ανά τον κόσμο βελονιστές, με άλλο μάτι;
2.
Ως προς την αυθεντικότητα του «Περί φύσιος ανθρώπου» έχουμε να πούμε τα
εξής: Ο Γαληνός ο Ορειβάσιος και ο Ερωτιανός (φημισμένοι ιατροί
συγγραφείς που έδρασαν ένα με δυο αιώνες μετά την γέννηση του Ιησού)
υποστηρίζουν ότι το εν λόγω έργο είναι γνησίως Ιπποκρατικόν. Ειδικά όμως
για την ενδέκατη παράγραφο, ο Αριστοτέλης την αναφέρει αυτούσια στο
βιβλίο του «Περί Ζώων ιστορίας», υποστηρίζοντας ότι την έχει συγγράψει ο
Πόλυβος, ο οποίος είναι γαμπρός και άρα σύγχρονος του Ιπποκράτους. Εν
ολίγοις ακόμα και εκείνοι που αρνούνται την γνησιότητα του κειμένου,
ομολογούν ότι το βιβλίο αυτό της Ιπποκρατικής συλλογής γράφτηκε από
κάποιον, σύγχρονο του Ιπποκράτους. Άρα μπορούμε να τοποθετήσουμε την
περίοδο συγγραφής του «Περί φύσιος ανθρώπου» ανάμεσα στο 450 π.Χ. και
στο 350 π.Χ.
Το
«Περί φύσιος ανθρώπου» βρίσκεται υπό την μορφή χειρόγραφου κώδικα στην
βιβλιοθήκη της Μονής Εσφιγμένου στο Άγιον Όρος: 2.330, 317 (ΙΣΤ΄ αι.).
3.
Επιλέξαμε να ασχοληθούμε απ' ευθείας με το αρχαίο κείμενο γιατί είναι
πάντα καλύτερο να πίνεις νερό απ' ευθείας από την πηγή. Όσο
καλοπροαίρετη ή αξιόπιστη κι να είναι η μεταφραστική προσπάθεια κάποιου
μελετητή, δεν παύει να είναι κάτι διαφορετικό από ότι η ίδια η πηγή.
Παραθέτουμε και το αρχαίο κείμενο και την μετάφραση του (μεταφραστική
επιμέλεια Κ.Γ. Πουρναρόπουλος, εκδ. Μαρτίνος.).
Σχετικά
με το σχόλιο που προηγείται του μεταφρασμένου κειμένου: «συγκεχυμένη
περιγραφή των φλεβών» έχουμε να πούμε ότι: Το σχόλιο αυτό του
μεταφραστή, αποκαλύπτει την αλήθεια του ισχυρισμού ότι είναι καλύτερα να
πίνεις νερό από την ίδια την πηγή, παρά από μεσάζοντες.
Επίσης,
εξηγεί με απόλυτα σαφή τρόπο το γιατί μεγάλα κομμάτια της Αρχαίας
Ελληνικής γνώσης χάθηκαν, ξεχάστηκαν ή παραμένουν ανεκμετάλλευτα. Εμείς
οι σύγχρονοι Έλληνες έχουμε ιδιαίτερη ευκολία στο να κρίνουμε, να
καταδικάζουμε και να απορρίπτουμε την σκέψη των προγόνων μας ως
συγκεχυμένη. Δεν αναρωτιόμαστε μήπως η δικιά μας σκέψη τελεί υπό
σύγχυση, δεν αμφιβάλλουμε καθόλου, ούτε μας ανησυχεί η ενδεχόμενη άγνοια
μας.
Επίσης,
το σχόλιο αυτό του μεταφραστή, ο οποίος ήταν καθηγητής στην Ιατρική
Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, γιατρός ο ίδιος, αποκαλύπτει ξεκάθαρα
τον τρόπο της σύγχρονης ιατρικής σκέψης. Δεν ταιριάζει με αυτά που ξέρω ή
νομίζω ότι ξέρω, άρα απορρίπτεται. Η πιθανότητα του λάθους δεν
υφίσταται για έναν καθηγητή, ούτε ταιριάζει με την φύση των σύγχρονων
ιατρικών σπουδών.
Γι'
αυτό χρειάζεται για μας τους θεραπευτές όλα τα κείμενα του Ιπποκράτη να
ξαναδιαβαστούν, όλα να ξαναειπωθούν, γιατί εξ' αιτίας της άγνοιας και
της αλαζονείας μας έχουμε πετάξει στον κάλαθο των αχρήστων θησαυρούς
γνώσης από το παρελθόν.
4.
Ο Ιπποκράτης στο κείμενο του αναφέρει την ύπαρξη τεσσάρων ζευγών φλεβών
(Μεσημβρινών), τα οποία και περιγράφει αναλυτικά. Το κάθε ζεύγος
αναπτύσσεται, όπως προκύπτει από τα λεγόμενα του, στο δεξιό και αριστερό
ημιμόριο του σώματος. Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο όπως ήδη γνωρίζουμε
αναπτύσσονται στο ανθρώπινο σώμα και τα δώδεκα ζεύγη των Κινέζικων
Πρωτευόντων Μεσημβρινών.
5.
Υπάρχουν δυο όροι σε αυτό το κείμενο του Ιπποκράτους οι οποίοι
δημιουργούν μια σχετική σύγχυση στον αναγνώστη, οι όροι «φλέβες» και
«φλεβοτομία». Τι εννοεί ο Ιπποκράτης όταν χρησιμοποιεί τον όρο «φλέβες»;
Εννοεί αγγειακά στελέχη που φιλοξενούν φλεβικό αίμα; Είναι προφανές ότι
τα περιγραφόμενα κανάλια δεν είναι αυτό που σήμερα ονομάζουμε φλέβες.
Το γεγονός άλλωστε αυτό οδήγησε και τον μεταφραστή ή σχολιαστή του
κειμένου να κάνει την ατυχέστατη δήλωση : «Συγκεχυμένη περιγραφή των
φλεβών».
Με
τον όρο φλέβες λοιπόν ο Ιπποκράτης περιγράφει κάποια κανάλια ενέργειας,
τα οποία κινούνται άλλοτε στην επιφάνεια και άλλοτε στο εσωτερικό του
σώματος και στα οποία έχει την δυνατότητα κανείς να επέμβει εφαρμόζοντας
την λεγόμενη «φλεβοτομία». Το ότι περιγράφει αυτά τα κανάλια με τον όρο
φλέβες μπορεί να σημαίνει δυο πράγματα: Είτε, πρώτον, ότι την εποχή του
Ιπποκράτους ο όρος φλέβες είχε και άλλο περιεχόμενο και σημασία από
αυτήν που έχει σήμερα, την οποία ο Ιπποκράτης γνώριζε και υπονοούσε αλλά
εμείς σήμερα δεν γνωρίζουμε, είτε, δεύτερον, ότι επειδή η τεχνική που
εφάρμοζε ήταν αιματηρή (προκαλούσε δηλαδή τρύπημα με κάποια αιχμηρή
βελόνα που είχε ως συνέπεια την έξοδο φλεβικού αίματος) χαρακτήριζε την
μέθοδο ως φλεβοτομία, γιατί ο όρος αυτός έχει μέσα του αιματηρότητα. Τα
κανάλια δε τα οποία συνέδεαν τα διάφορα μέρη του σώματος και
φιλοξενούσαν αυτό το αίμα που εξέρχονταν με την φλεβοτομία, τα ονόμασε
και αυτά φλέβες.
Ένα
άλλο στοιχείο σχετικά με τον όρο φλέβες του Ιπποκράτους και την σύνδεση
της Αρχαίας Ελληνικής με την Παραδοσιακή Κινέζικη Ιατρική, είναι ο όρος
MAI που χρησιμοποιείται στα αρχαία Κινέζικα Ιατρικά κείμενα. Ο όρος MAI
χρησιμοποιείται στο LING SHU, το δεύτερο βιβλίο του Κίτρινου
Αυτοκράτορα, αλλά και σε κατοπινά κείμενα, για να περιγράψει τους
Κινέζικους Μεσημβρινούς. Ο όρος JING-LUO (Μεσημβρινοί-Κλάδοι) που
αντικατέστησε τον όρο MAI, υιοθετήθηκε πολύ πρόσφατα. Ο όρος MAI
μεταφράζεται ως φλέβα, ως αγγειακό στέλεχος που περιέχει στο εσωτερικό
του αίμα (XUE MAI). Επίσης ο όρος MAI χρησιμοποιείται και στους 8
Παράδοξους Μεσημβρινούς (QI JING BA MAI). Το γιατί και στα δυο Ιατρικά
συστήματα, τα περιγραφόμενα κανάλια αναφέρονται τελικά ως φλέβες,
σχετίζεται κατά την γνώμη μου με την επιδίωξη του θεραπευτή να
προκαλέσει έξοδο αίματος από το σώμα του πάσχοντος. Στην Παραδοσιακή
Κινέζικη Ιατρική όπου η χρήση των Μεσημβρινών και του Βελονισμού
διαδίδεται και διευρύνεται, γίνεται αντιληπτό στην πορεία, ότι η έξοδος
του αίματος δεν είναι πάντοτε απαραίτητη για να επέλθει θεραπευτικό
αποτέλεσμα. Έτσι, σιγά-σιγά στην θεωρία των Μεσημβρινών παρεισφρύει και η
έννοια της ενέργειας Qi. Σήμερα οι 12 Πρωτεύοντες Μεσημβρινοί
περιγράφονται ως JING-LUO (Κανάλια και Κλάδοι), αναφέρεται όμως ότι στο
εσωτερικό τους κυλάει ενέργεια Qi. και αίμα. Η επισήμανση ότι κυκλοφορεί
ενέργεια και αίμα, αποτελεί κατάλοιπο της θεωρίας των MAI. Πέρα όμως
από τις οποιεσδήποτε υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε, παραμένει το γεγονός
ότι οι πρώτες αναφορές σε Μεσημβρινούς, τόσο στην Αρχαία Ελληνική, όσο
και στην Παραδοσιακή Κινέζικη Ιατρική φέρουν τον όρο φλέβες. Το αν ο
όρος φλέβες ταξίδεψε απ' την Ανατολή στην Ελλάδα ή το αντίθετο ή
γεννήθηκαν ταυτόχρονα, δεν το γνωρίζουμε. Αν υπάρχει όμως ουσιαστικός
λόγος να το μάθουμε, σίγουρα θα αποκαλυφθεί.
6.
Η φλεβοτομία είναι μια θεραπευτική τεχνική, που όπως και ο βελονισμός
σε υποχρεώνει να τρυπήσεις ένα συγκεκριμένο σημείο του σώματος. Ο
Ιπποκράτης όμως, στην παραίνεση του προς τους μαθητές του
(«...ποιέεσθαι...») δεν αναφέρει ακριβή σημεία, αλλά αναφέρει περιοχές
(έξω σφυρά και ιγνύα, έσω σφυρά και ιγνύα). Οι περιοχές αυτές που
αναφέρει ο Ιπποκράτης είναι τα δικά του σημεία βελονισμού. Η γνώμη μου
είναι ότι όλες οι αναφερόμενες από τον Ιπποκράτη περιοχές από όπου
πορεύονται οι μεσημβρινοί του είναι και περιοχές φλεβοτομίας
(βελονισμού) και άρα μπορούν να χρησιμοποιηθούν θεραπευτικά.
7.
Η εκτίμηση ότι το κείμενο αυτό του Ιπποκράτους, μας παραπέμπει σε μια
θεωρητική δομή (ανάλυση Μεσημβρινών και σύνδεση περιοχών του σώματος
μεταξύ τους) αλλά και μια πρακτική εφαρμογή (φλεβοτομία) παρόμοια με του
Κινέζικου Βελονισμού, είναι ξεκάθαρη και αδιαμφισβήτητη. Ο Ιπποκράτης
γνώριζε, εφάρμοζε και δίδασκε στους μαθητές του μια θεραπευτική τέχνη
ίδια με τον βελονισμό. Το γεγονός ότι εμείς δεν έχουμε κληρονομήσει
κάποια ξεκάθαρη πληροφορία ως προς αυτό (παρά μόνο βέβαια αυτό το μικρό
απόσπασμα από τα Ιπποκρατικά Άπαντα) δεν συνεπάγεται ότι το γεγονός αυτό
δεν συνέβαινε. Είναι απόλυτα όμως φυσιολογικό, ότι στην πορεία του
χρόνου αυτή η θεραπευτική τέχνη ξεχάστηκε. Αν λάβουμε υπ' όψιν μας τους
διωγμούς που υπέστη κάθε τι Ελληνικό από την Ρωμαϊκή Εποχή μέχρι τις
μέρες μας, είναι αναμενόμενο πολλά κομμάτια της Αρχαίας Ελληνικής γνώσης
να σκεπαστούν από την λήθη. Οι Κινέζοι αντίθετα διατήρησαν στην πορεία
του χρόνου τις αρχαίες θεραπευτικές τέχνες τους. Είναι η φύση τους
πολιτισμού τους που επιτρέπει την συντήρηση της μνήμης. Μην ξεχνάμε
βέβαια ότι ο βελονισμός στην πορεία του χρόνου γνώρισε υφέσεις και
εξάρσεις και στην ίδια της Κίνα. Για παράδειγμα, κατά την διάρκεια της
τελευταίας δυναστείας των QING (1644-1911), η Κινέζικη Ιατρική στο
σύνολο της, συμπεριλαμβανομένου και του βελονισμού, απαξιώθηκε από τους
ευρώπληκτους αυτοκράτορες. Θεωρήθηκε η Δυτική Ιατρική των Ιησουϊτών
ανώτερη της Κινέζικης. Μια περίοδο της διακυβέρνησης της Κίνας από τους
εθνικιστές (Τσαν Γκαι Σεκ) και κομμουνιστές ηγέτες (Μάο Τσε Τουνγκ) ο
βελονισμός είχε απαγορευθεί, ως απομεινάρι ενός απολυταρχικού και
καταπιεστικού καθεστώτος. Το χρυσάφι όμως δεν χάνεται όσο βαθιά και αν
το θάψεις, και ο βελονισμός παρά τις μεγάλες βουτιές προς την αφάνεια,
με τους ξυπόλητους γιατρούς ξανάρθε στην επιφάνεια. Σήμερα δε,
απολαμβάνει ανά τον κόσμο μια εξαιρετική εκτίμηση και δημοτικότητα.
8.
Τα τέσσερα ζεύγη Μεσημβρινών που περιγράφει ο Ιπποκράτης ξεκινάνε από
την κεφαλή. Παρατηρούμε δε, ότι η αφετηρία του κάθε ζεύγους, από το
πρώτο προς το τέταρτο μετατοπίζεται βαθμιαία από το οπίσθιο τμήμα της
κεφαλής προς το πρόσθιο. Συγκεκριμένα:
-Πρώτο ζεύγος: «...από της κεφαλής όπισθεν...»
-Δεύτερο ζεύγος: «...εκ της κεφαλής παρά τα ούατα...»
-Τρίτο ζεύγος: «...εκ των κροτάφων...»
-Τέταρτο ζεύγος: «...από του έμπροσθεν της κεφαλής και των οφθαλμών...».
Αυτό
μας επιτρέπει να υποθέσουμε ότι και όλη η υπόλοιπη πορεία του
Μεσημβρινού μετά το κεφάλι, στον κορμό δηλαδή, έχει βαθμιαία μετατόπιση
από πίσω προς τα εμπρός, καθώς περνάμε από το πρώτο στο τέταρτο ζεύγος
Μεσημβρινών.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Άπαντα Ιπποκράτους, τόμοι 6, Εκδ. Μαρτίνος
2. Bai XingHua, Acupunture a Visible Holism
3. Peter Deadman, A manual of Acupunture
4. Liu GongWang, Meridians and Collaterals
*Ο
Χρήστος Μπουκουβάλας είναι απόφοιτος του τμήματος βελονισμού της
«ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ». Ως εργασία προκειμένου να του αποδοθεί το δίπλωμα του, του
ανατέθη η μελέτη του «Περί φύσιος ανθρώπου». Ο Χρήστος είναι ο πρώτος
που απεικόνισε σε σχήμα τους Μεσημβρινούς του Ιπποκράτους. Περί copyright: H
γνώση ανήκει σε όλους. Όποιος ασχολείται με την έρευνα και την
αποκάλυψη της γνώσης, κανένα δικαίωμα δεν έχει να την περιχαρακώνει.
Όσοι θα ήθελαν να χρησιμοποιήσουν στοιχεία και υλικά από το περιεχόμενο
της Παιώνιας, ας το κάνουν με ελεύθερη βούληση και ατομική ευθύνη.
ΕΚΔΟΤΗΣ
Αλέξανδρος Τηλικίδης
Πηγή: https://autochthonesellhnes.blogspot.com/2011/06/blog-post_6795.html
https://ygeiaerwtaspsyxikhygeia.blogspot.com/
- Επιτρέπεται η αναδημοσίευση του
περιεχομένου της ιστοσελίδας εφόσον αναφέρεται ευκρινώς η πηγή του και υπάρχει
ενεργός σύνδεσμος (link). Νόμος 2121/1993 και κανόνες Διεθνούς Δικαίου που
ισχύουν στην Ελλάδα.
ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΗ
Ορισμένα αναρτώμενα από το διαδίκτυο κείμενα ή εικόνες (με σχετική σημείωση
της πηγής), θεωρούμε ότι είναι δημόσια. Αν υπάρχουν δικαιώματα συγγραφέων,
παρακαλούμε ενημερώστε μας για να τα αφαιρέσουμε. Επίσης σημειώνεται ότι οι
απόψεις του ιστολογίου μπορεί να μην συμπίπτουν με τα περιεχόμενα του άρθρου.
Για τα άρθρα που δημοσιεύονται εδώ, ουδεμία ευθύνη εκ του νόμου φέρουμε καθώς
απηχούν αποκλειστικά τις απόψεις των συντακτών τους και δεν δεσμεύουν καθ’
οιονδήποτε τρόπο το ιστολόγιο.
